Özerklik İhtiyacı Karşılanmayan Çocuklar
2. Özerklik ihtiyacına bağlı oluşan şemalar: Bu ihtiyacı karşılanmayan çocuklarda üç farklı şema yapısı oluşabilir.
- Bağımlılık şeması: Çocuk, ebeveynleri tarafından aşırı korunuyorsa, bağımsızlık kazanmasına engel olunuyorsa, bunu hissetmesine olanak tanıyan görev ve sorumluluklar hiç verilmiyorsa özerklik ihtiyacı karşılanmıyor demektir. Bu yoksunluk, yetersizlik duygularına, bir işi başlatmada zorluk yaşanmasına, tek başına karar vermede güçlük çekilmesine ve emin olamamaya neden olmaktadır. Burada kritik nokta tek başına desteksiz ve yardımsız başaramayacağı hissinin hakim olmasıdır.
Bağımlılık şeması olan kişilerde aynen terk edilme şemasında olduğu gibi birlikte olduğu partnere veya hayatındaki kişilere yapışkan davranışlar gösterilmektedir. Ancak terk edilme şeması olan kişiler, o ilişki bitmesin, partneri aman kaybetmeyeyim diye bağımlı ve yapışkan davranışlar sergilerken, bağımlılık şeması olan kişiler, o partner veya hayatımdaki kişi olmazsa ben başaramam, ihtiyaçlarımı karşılayamam diye düşündüğü için genellikle yapışma davranışlarını kullanır. Bu kişilerde hep bir çaresizlik hissi bulunur. O yüzden daha çok öz güvenli, aşırı fedakar partnerler seçerler kendilerine. İhtiyaçlarını aynen ebeveynleri gibi gidermeye devam edecek, onu koruyacak, tek kalmasına izin vermeyecek kişileri hayatlarına çekerler. Bağımsız yapılabilecek faaliyet ve hobilere başlamaz, bir yeteneği geliştirmek için uğraşmazlar.
Bazen bir ebeveyne karşı aşırı iç içe geçmişlik söz konusu olur ve o ebeveynden uzaklaşıp, romantik ilişki başlatmakta sorun yaşayabilirler. O ebeveynin ya çok dahil olması söz konusu olur, ya da o ebeveynin bırakılmaması. Ebeveynlerden birinin veya her ikisinin aşırı bakıma ve ilgiye muhtaç oluşu, çocuğun duygusal anlamda sömürülmesi yine suçluluk duygularını tetikleyip bağımlılık şemasının oluşmasına neden olabilmektedir. Ebeveyn çocuk ilişkisinde ayrışmanın ne kadar önemli olduğu bu tip şemalara sahip kişilerde oldukça net görülmektedir. ( bu konuyu ayrıca ele alacağım)
- Dayanıksızlık şeması: Çocuklukta bu aşırı korunmacı tavır ve davranışlar nedeniyle, her an bir felaket olabilir, ben zarar görebilirim, bu zararı engelleyemem, benim için birileri bunu görmeli ve engellemeli, ben felaketlerle baş edemem, dayanıksız ve güçsüzüm düşüncelerine aşırı yatırım yapılır. Bu durum ebeveynlerin felaketlere karşı aşırı şekilde çocuğu uyarmalarından da kaynaklanır. Balkona yaklaşma düşersin, oraya gitme kaybolursun, terlersen hasta olursun, elini sürme, dokunma, aman ha, sakın ha, çok dikkatli ol, kimseyle konuşma, kimseyle yakınlaşma gibi sözel uyarılar olabileceği gibi, ebeveynlerden birinin veya ikisinin deprem olacak, mikrop kapacak, asansör bozulacak, hırsız girecek gibi fobi ve felaketlere karşı fazla hassas olması ve dillendirmesi de etkili olmaktadır.
Dayanıksızlık şeması olan kişilerde genellikle felaketleştirme şeklinde düşünme şekli çok sık görülür. Hem fiziksel hem duygusal yönden hastalıklara, kontrol kayıplarına yönelik olumsuz beklentiler vardır. En ufak bir kaygı bile felaketleştirilir. Bu dayanıksızlık şeması olan kişiler genelde ya kaçınırlar ya da aşırı telafi etmeye uğraşırlar.
Kaçınmada alkol ve madde kullanımı sık görülür. O dayanıksızlık hisleriyle baş etmek için odağı değiştirme, kendini uyuşturma ve hisleri bastırma söz konusu olur. Kısa vadede mevcut kaygıyı yatıştırmaya çalışılır.
Aşırı telafi etme söz konusu ise, bu felaket senaryolarıyla aşırı uğraş başlar ve kontrol etmek adına sürekli önlem bulunmaya çalışılır. Genelde Obsessif Kompulsif Bozukluk’ta dayanıksızlık şeması ile aşırı telafi ederek baş etmeye çalışılır ve kaygı geçici olarak yatıştırılır. Temelde kişi ön göremediği hiç bir durumla tek başına mücadele edemez ve mutlaka zarar görür.
- Başarısızlık şeması: Çocukluk yaşantısında kendisine ve başarılı kişi algısına yetersiz yatırım yapılmış veya hiç yatırım yapılmamış kişilerde, keskin bir inanç inşa olur. ‘Ben asla başarılı olamayacağım!’. Ebeveynler tarafından özerklik kazanma döneminden başlayarak, çocuğun gelişimi ve başarıları yok sayılır, küçümsenir veya ödüllendirilmez.Aynı şekilde kardeşler arasında ki dengenin kurulamaması ve kıyaslamada etkili olmaktadır. Bu çocukların genellikle okul, spor gibi konularda kendini yaşıtlarından hep daha geride ve başarısız hissetmesi söz konusudur. İş hayatında ise bu sefer diğer çalışanlardan daha başarısız olduğunu düşünmeye devam ederler. Belli standartların altında tutarak potansiyellerine yatırım yapmazlar. Genellikle kazandıkları başarılar için de hep ondan daha iyi yapabilecek kişileri imajlarında tutar ve iç dialoglarda kendi başarılarını küçümsenme eğiliminde olurlar. Özellikle kardeş ilişkilerinde ki dengesizlik de çocuklardan birinde bu şemanın gelişmesine neden olabilir. Bu yüzden Psikolojik Doğum sırası yazısını mutlaka okumanızı öneririm.
Şemaya teslim olan kişi, hem iş hayatında hem özel hayatında bu başarısızlık hislerine fazlasıyla teslim olur. Her an değerlendiriliyormuş ve karşısındaki kişiler onun ne kadar yetersiz olduğunu biliyormuş gibi zihin okuyarak, keyfi çıkarsamalarda bulunarak, kendilerine yönelik olumsuz başarısızlık düşüncelerini onaylarlar. Hassas ve alıngan olurlar ama bunu davranışlar yerine daha çok içsel anlamda üzüntü, keder gibi depresif duygularla dışa vururlar.
Kaçınmada ise iki şekilde baş edilir. Ya performans göstermesi gereken durumlardan bilinçli olarak uzak durur, sınava girmez, anlaşma yapmaz, evlenmez, çocuk yapmaz, iş kurmaz vs. Ya da kendisine çok yüksek standartlar koyarak, bu altta yatan başarısızlık şemasını bastırıp manipüle etmeye çalışır. Statü kazanmaya yönelik fazla çaba, bir alanda ünvan alabilmek için aşırı emek harcama gibi uğraşlar sıkça görülmektedir. Yani dışsal başarı simgelerine dayanmaya çalışılmaktadır.
Şema ne demek? Şemaların oluşumunda hangi faktörler etkilidir?
Duygusal temel ihtiyaçları nelerdir?
Güvenli ve istikrarlı bağlanma ihtiyacı karşılanmayan çocuklar
Kendiliğindenlik ve oyun ihtiyacı karşılanmayan çocuklar
Duygu ve ihtiyaçları ifade etme özgürlüğü karşılanmayan çocuklar
Gerçekçi sınırlar ve öz denetim ihtiyacı karşılanmayan çocuklar
Yetişkinlikte romantik ilişkiler ve bağlanma şekillerinin etkisi
Instagramdan takip etmek için; @uzm.psk.sinemcakir